Од архивата статија од македонскиот неделен магазин Фокус ја опишува работата на „Археолошката мафија во Македонија “ . Текстот е објавен на 26 септември 2008 година во број 691. Наслов: „Грците купуваат само археолошки предмети од времето на Александар Македонски“.
Според Милан Ивановски, археолог кој 35 години е во областа на заштитата на спомениците на културата и националното наследство на Македонија, Македонија со години е своевиден Ел Дорадо за дивите ловци на богатство и археолошката мафија.
Како советник за конзервација во Националниот конзерваторски центар на Македонија, ќе се пензионира следната година ( забелешка: 2009 година ). Неговото работно искуство во најголем дел ја вклучува неговата работа против илегалните ловци на богатство и организираната археолошка мафија, која тргува со вредни археолошки предмети од Македонија во светот.
Пример за тоа е археолошката збирка на предмети од Исар-Марвинци, која пред три години беше конфискувана од трговците со артефакти ( забелешка, 2005 година ). Материјалот стигнал во неговата канцеларија преку полициска акција спроведена на новогодишната ноќ кога бил пресечен еден од главните канали за транспорт на вакви предмети надвор од Македонија.
Целата колекција беше одземена за време на новогодишната забава во 2005 година, а на 2 јануари 2005 година добив повик да ги идентификувам предметите. Станува збор за многу вредни предмети од VII и VI век пред нашата ера, од локалитетот „Лисичин дол“, односно една од некрополата во Исар-Марвинци, објаснува Милан Ивановски, еден од најискусните стручњаци во областа, кој со години работел на откривање, идентификување и спречување на трговијата со вредни археолошки предмети од Македонија од страна на мафијата. И тој продолжува:
Бандите вклучени во оваа работа имаат своја мрежа почнувајќи од локалните координатори, теренските работници, односно ангажираните работници кои копаат и газдите кои продаваат, па се до луѓето кои ги пренесуваат предметите преку граница. Ова, секако, се однесува на организацијата на работата на територијата на Македонија. Инаку, најчесто копаат ноќе, а местото се означува токму преку ден.
Се разбира, ваквите незаконски ископувања уништуваат голем дел од материјалот, но на археолошката мафија не и е важно што е уништено, туку само што можат да извадат од земја. На пример, во минатото, за да се утврди точната локација на некропола, се користеле примитивни сонди направени од метални прачки, односно еден вид голема дупчалка за да се стигне до надгробната плоча. Штом се стигне до плочата, работниците почнуваат со работа. Мафијата сега има многу пософистицирана технологија за препознавање на одредена локација, но таквите уреди често ги мамат бидејќи исто реагираат на едноставна метална лименка од Првата светска војна и буквар од римско време, на пример.
Оние предмети што ги гледате за среќа останаа во Македонија, но за жал уште многу беа изнесени од државата. Покрај римските теракотни скулптури од 2 век наречени Hyerodules, латински инсект богомолка поврзан со култот на Афродита, таа новогодишна ноќ беа конфискувани бронзени нараквици со тежок ѓердан. Носена во посебни прилики бидејќи е многу тешка и е на свештеник, потоа фибули кои не биле наменети ниту за секојдневна употреба, теракотни светилки, монети од римско време и друго.
Само од локалитетот Исар-Марвинци, македонското Ел Дорадо за потрага по закопани богатства, досега се одземени над 5.000 предмети, а се проценува дека најмалку исто толку предмети се изнесени од земјава. Трговијата со украдените артефакти се одвива преку повеќе раце, а најевтиното од овие скапоцени археолошки богатства од нашите локации се продава во Македонија.
Ова главно се должи на стравот од откривање. За што побрзо да се ослободат од „жешката роба“, криминалните ловци на богатство ги продаваат за многу малку пари. Според моето досегашно искуство, целиот материјал што го гледате пред мене би се продавал за околу 800 евра на домашниот црн пазар.
Со оваа цена секако би биле задоволни и ситните трговци во мрежата на археолошката мафија, бидејќи ништо не вложиле во неа, односно ја купиле од ловците на богатство, можеби само за сто или двесте евра. Ако дилерите во Македонија успеале да ја продадат оваа колекција за 800 евра на странски купувач, односно ако тоа е цената за таканаречената прва рака, тогаш втора рака не е помала од 8.000 евра.
За да се достигне оваа сума, оваа скапоцена стока секако мора да биде пренесена во некоја од соседните земји, имено Грција или Србија, преку некој од шверцерските канали. Шверцерскиот канал преку Србија води кон Европа и Америка, а тој во Солун е само за Грција, односно за потребите на националната и политичката стратегија на нашиот јужен сосед.
Главниот трговски центар се наоѓа на факултет во Солун што го откривме кога запленивме пратка со многу вредни артефакти од Македонија за овој пазар. Грците плаќаат сериозни суми, но само за предмети од железното време и од ерата на античката македонска империја.
Од друга страна, тргувањето со Белград е чиста работа. Таму нема политика. Кога оваа колекција на артефакти Исар-Марвинци ќе излезе на црниот пазар во Белград, цената за трета рака може да достигне и до 60.000 евра. Сега можете да замислите колку пари течат низ рацете на археолошката мафија, особено кога се знае дека во овој поглед, како што кажав, Македонија е сè уште еден вид Ел Дорадо за дивите ловци на богатство кои бараат закопани богатства.
Антикварници од Скопје дел од Археолошката мафијашка мрежа
Според Ивановски, клонот на нашата археолошка мафија од Македонија досега извадил од земјава огромно национално богатство кое не се вреднува со пари. Но, доколку се направи финансиско вреднување, сумата заработена од овој црн бизнис секако ќе се мери во милиони евра.
А колку Македонија загуби на овој начин не може да се спореди со милијарди! Само во бизнисот со познатиот локалитет Исар-Марвинци кај Гевгелија биле вклучени и неколку стотици локални жители, кои имале своја „приватна“ територија за експлоатација на овој вид. Секоја група само копаше на својот дел од локацијата, а она што беше пронајдено беше веднаш купено од археолошката мафија за клиенти од Грција или за европскиот пазар за артефакти и антиквитети.
Прочитајте и: Стоби во Македонија – Троја на Балканот
Позната антикварница од Скопје, која работела со дилери од Белград и Солун, долго време припаѓала на оваа мафијашка мрежа.
Како држава по осамостојувањето само поинтензивно се занимававме со проблемот со дивите дилери на гробници и артефакти. И штом ја започнавме акцијата за спречување на ваква нелегална трговија, шверцувавме крт во мафијата. Нашиот човек имаше улога на посредник кој овозможува поставување на предмети ископани на места во Македонија.
Благодарение на неговите податоци пресечени се неколку канали за шверц. Еднаш ни даде информација дека има голем број артефакти на кои треба брзо да реагираме за да не стигнат во странство. Таа вечер отидовме да го видиме, но секако не можевме да му одземеме бидејќи животот му беше во опасност. Единственото нешто што можевме да направиме е да нацртаме, идентификуваме, регистрираме сите артикли и да следиме што ќе се случи со нив во текот на следните неколку дена за да можеме да ги фатиме локалните дилери.
Тоа беше разновиден материјал од Марвинци, а тоа што го видов таму буквално ми го лупна умот. Тоа беше прв пат да видам толку скапоцен бронзен материјал, вклучувајќи сребрен прстен од 3 век п.н.е. Го погледнав прстенот со лупа. Тоа беше направено прекрасно. Релјеф по пример на исправен војник (фалангит) на македонската фаланга! Неговата глава беше толку прецизно детална како што никогаш порано не сум ја видел. Во левата рака држеше огромно копје, двојно повисоко, а до десната нога беше штитот со големото македонско сонце. Ги избројав сончевите зраци со лупа: беа точно шеснаесет!
Тогаш му се јавив на министерот и побарав итно да ја купи колекцијата што ја собраа дивите трагачи кај Исар-Марвинци, без да го загрозиме нашиот сопруг кој работеше кај нас. За жал, таквата „трговија“ бараше соодветна одлука, што значи дека беа потребни ден или два за да се одобрат потребните средства. И замислете, целата колекција во меѓувреме е понудена за само 800 германски марки! Само прстенот со војникот на Александар Македонски со шеснаесет сјае сонце, да беше сега во Македонија, не можеше да се вреднува со пари.
За жал, колекцијата не остана во Македонија. Судбината значеше дека следната година заедно со колегата Илчо Бојчевски отидовме на саемот за антиквитети во Белград. На штандот на шверцерот на артефакти по име Лалиќ ја видов комплетната колекција на Исар-Марвинци што лани ја немавме купено за 800 марки!
Секако дека не му кажав за тоа, но ме интересираше цената. Бидејќи студирав археологија во Белград и одлично зборувам српски без акцент, глумев лаик што сака да купува, па ги отстранив само најлошите бронзени предмети. Извесна Лалиќ и бараше 5.000 марки. Наводно јас се согласив, а тој, мислејќи дека сум добар, но неинформиран купувач, наводно ја спуштил цената на целата колекција, особено за мене, на 60.000 марки. Тогаш некој рече дека сум полицаец, па Лалиќ набрзина извади се од шанкот и си замина штом можеше.
Не знам каде заврши оваа скапоцена колекција од Македонија, особено скапоцениот сребрен прстен на легионерот на Александар Македонски. Можеби после овој разговор некој ќе ви се јави и ќе ви каже. Знам само дека е срамота што не ја купивме целата колекција, која се продаваше од прва рака во Скопје за само 800 германски марки – се присетува Ивановски на еден од најинтересните случаи на македонската трговија со артефакти.
Пазар и во Босна и Херцеговина
Покрај белградскиот пазар, огранок на мафијашката археолошка мрежа оди и во Босна, но според Ивановски, многу вредни археолошки предмети од Македонија завршиле на „црниот пазар“ за антиквитети во Солун.
За предметите од античка Македонија и железното време најмногу се интересираат грчките трговци со артефакти, односно индиректно грчката држава. Не купуваат материјал од други периоди затоа што политички не им треба. Ова, се разбира, е стратегија која има одредена цел. Проверив информации дека грчките дилери често од патриотски причини ѝ даваат таков материјал на државата Грција, односно музеите. Олеснувач на оваа работа е факултет во Солун каде учат и деца на нашите побогати сонародници.
Според мене, крајната цел на грчкиот интерес да се купи било што од времето на античка Македонија е да се каже еден ден: „Доста е, да видиме што имате вие, а што имаме ние“.
Големата нервоза кај нашиот јужен сосед, меѓу другото, се должи и на нашата зголемена археолошка активност, најголема на сите времиња, особено во истражувањето на нашите археолошки локалитети од железното време и од античко-македонскиот период. Во таа насока дури им е драго што работата ја вршат дивите ловци на богатство.
Знаете, за време на Југославија, истражувањата во Македонија намерно се спроведуваа само во римско време за да се избегне ерата на Александар Македонски на овие простори што е можно повеќе.
Во меѓувреме, Македонија секако беше Ел Дорадо за ловци на богатство. Во тоа време, на пример, беше уништен огромен археолошки простор од 250 x 250 метри квадратни од некрополата Марвинци.
Откако Македонија стана независна држава, ставовите кон археолошкото богатство и локалитетите во земјава целосно се сменија, а полицијата доби законска рамка да биде многу поактивна во откривањето и следењето на дивите ловци на богатство.
На пример, во тоа време бил заробен главниот организатор на уништувањето на некрополата Марвинци. Имале вештачење, материјалот бил одземен, но судските пресуди биле многу благи.
Во Гевгелија, на пример, судијата се прашуваше што да суди кога му ги покажаа предметите ископани во Марвинци. Човекот не знаел дека ова е скапоцено богатство кое е дел од историјата на Македонија. Истиот судија јавно призна дека доколку ги видел на улица ќе ги фрлил овие предмети бидејќи ќе помислил дека се некаков шут.
Секако, имаше и криминалци кои поткупуваа судии и обвинители, а потоа беа ослободени. Дополнително, мораа да го вратат и материјалот што беше одземен при акциите што ги спроведовме заедно со полицијата. Се сеќавам дека целиот материјал беше вратен на тројца криминалци, а тоа беа главно збирки од 1.000 предмети.
Најголем дел од материјалот сега е веројатно во странство. Според евиденцијата што ја имаме само во Марвинци во 1992 година, откриено е дека копаат околу 400 луѓе, а сопственик на „проектот“ бил златар од Валандово кој оттогаш починал.
Истрагата открила дека ловците на богатство работеле по дневна стапка, а дневната стапка зависела од тоа што ќе се најде, па таа била помеѓу 50 и 100 марки Д.
Некои ловци на богатство се плашат од Бога
Во својата долгогодишна кариера поврзана со заштитата на македонското културно наследство, Милан Ивановски имаше и многу други интересни случаи кои ги памети до ден-денес. Еден од нив е оној што се случи во Дебар во 1982 година, поточно во населбата Селокуки (локалитетот е познат и како Таранеш) на денешната македонско-албанска граница.
Во тоа време Драги Тозија беше директор на Управата за заштита на спомениците на културата во Македонија. Ме повика во својата канцеларија и ми рече дека одобрил 4.000 марки за да одам во Дебар, каде што извесен Милаим Бесим открил многу интересен гроб на неговиот имот. Случајно е откриен гроб при орање на една од нивите во населбата Таринеш, а првично имаше информации дека во него е пронајден голем златен крст.
Ја најдовме куќата на Бесим, но дома беше само неговата сопруга. Беше во странство каде што работеше. Жената ни кажа дека нивата ја купиле од селанец. Кога орале за да посеат пченица, ора им се фаќала на камена плоча. Истиот ден почнал да копа, го исчистил каменот и нашол сребрен послужавник и кригла.
Според неговата сопруга, кога ја подигнал чинијата, видел уште неколку предмети, извадил еден, мислејќи дека е череп, го вратил во гробот, ги ставил послужавникот и чашата и го покрил гробот со каменот. повторно, потоа тој гроб го покри со земја. Меѓутоа, тој можеби го исфрлил черепот од гробот, а можеби не бил черепот, туку скапоцената стаклена чаша од 4 век, таканаречена дијатрета чаша (види слика подолу), најубавата стаклена чаша од Римско време. Во гробницата имало околу 20 предмети.
БИБЕ ВИВАС МУЛТИС АНИС „Ако пиете, ќе живеете долго и среќно.
Пред да стигнеме до местото, кај Бесим дојдоа многу дилери со злато од Дебар, Тетово, Гостивар и Скопје со големи финансиски понуди за да им каже каде е гробот, но тој сè одби. Како што ни кажа неговата сопруга, „тој не сака да има проблем со Алах“. Сепак, гробот беше спасен и во него ја најдовме чашата дијатре, скапоцено стакло кое денес е единственото такво стакло во Македонија и едно од само 16 такви во светот.
Нашата чаша е последно откриена. Пред тоа, во Јамбол, Бугарија беше откриена петнаесеттата дијатрета чаша во светот. Такво стакло не беше откриено во светот по нашето откритие, а местото каде што беше пронајдено всушност ја означува најјужната точка на европската цивилизација во тоа време.
Важноста на оваа чаша и слајдот го покажува фактот дека, меѓу огромното археолошко наследство на Балканот, за репрезентативна изложба во Њујорк, избрана од американски експерт од Македонија, беа избрани токму двата артефакти кои беа на полињата. пронајден од Милаим Бесим од Селокуки кај Дебар.
При ископувањето на локалитетот, откривме дека се работи за единечен гроб кој се наоѓа на античката граница меѓу Епир и Македонија и веројатно во него закопал цариник, кој веројатно бил во непосредна близина. Тоа го потврдува вредната фибула или еден вид римска заштитна игла која била прицврстена на наметката преку рамото.
На фибулата (види слика подолу) што ја најдовме во оваа гробница, на едната страна беше името Лициниј I, а на другата страна Лициниј II, совладетел на Константин Велики, што значи дека се работи за фибула, што означува статус на висок функционер.
Тој е еден од ретките примероци во светот со изгравиран натпис на цар. Имаме два такви буквари, но оној што е пронајден во Зелениково е едноставен женски роденденски буквар на кој нема царски натпис, туку само врежана желба: „Живеј долго“. Фибулата со царско осветување ја однесовме кај македонскиот трговец со злато Рубин-Кармин, каде што ја процениле чистотата на златото на 1.000.
За споредба: најчистото злато во светот сега има чистота од 400, што значи дека помалку од педесет проценти од другиот метал е обложен во злато. Покрај чашата и фибулата, во гробот имало и една сребрена позлатена чинија тешка околу 2 кг, а потоа и голем стаклен сад за мириси (парфем), разни други мали стаклени шишиња со балзам и многу повеќе.
Кога завршивме со ископувањето, група дебарчани, веројатно поттикнати од археолошката мафија, се обидоа да спречат артефактите да бидат отстранети од Дебар, но со помош на полицијата конечно стигнаа до Државниот музеј на Македонија во Скопје.
Сега е една од нашите најексклузивни колекции, односно една од највредните што ги имаме во Македонија од тоа време. Репрезентативното благородно стакло, таканареченото големо дијатрето стакло од типот Келн, го чувал Јован Петров. И замислете ја донесов кутијата во која се превезуваа предметите во автобусот и секогаш кога автобусот застануваше, излегував и јас за некој да не ја украде кутијата од багажникот – вели Ивановски.
Според него, фактот што полицијата заедно со институциите надлежни за заштита на културното богатство во последната акција конфискувала поголемо количество материјал ископан од Исар-Марвинци само ја потврдува констатацијата дека во Македонија се уште има диви ловци на богатство. дека тргува со национални богатства, но и тајни складишта во кои се чуваат оние предмети кои биле откопани во претходните години и дека археолошката мафија чека цена и начин да ги помине преку граница.
Во овој контекст, Ивановски споменува и случај во кој на границата Богородица, но при влез во Македонија, бил фатен шверцер со голема колекција археолошки предмети.
Сите предмети потекнуваат од Исар-Марвинци, а повеќето од нив биле скапоцени теракота од римско време. А зошто ја врати? Затоа што факултетот во Солун, кој незаконски го координира купувањето артефакти од Македонија, не го интересираат Римјаните, туку само античките македонски епохи.
Во Гевгелија и Дојран секогаш има луѓе кои се занимаваат со оваа црна работа и како капак се користи тоа што во близина има казина или стоматолошки ординации. Се разбира, тие не земаат секакви предмети, туку строго дефинирани артефакти. Многумина од нив се многу запознаени со археологијата и затоа знаат точно што да купат. За разлика од нив, буквално се што е ископано од локација во Македонија оди на север. Илегалните премини носат различни археолошки предмети, од најмали до најголеми, како што се глави на статуи.
Во 1996 година кај Куманово, на зелена граница, тракторист бил фатен со корпи во кои влечел пченка. Кога ја фрлиле пченката, виделе дека корпите имаат лажно дно и сокриени се голем број разни артефакти, па дури и цела камена скулптура со помали димензии на Херкулес.
Најголем дел од артефактите се повторно од Исар-Марвинци, но имало и неколку места во Делчево. Освен артефактите, шверцерот превезувал и автоделови, па побарал од полицијата да му земе се само за да му ги даде археолошките предмети, бидејќи сопственикот ќе го убие доколку се врати без нив.
Во соработка со нашите колеги од Србија дознавме дека главниот канал за трговија со артефакти од Македонија до Србија е преку Бујановац. Имавме податоци дека се работи за огромни пратки кои заработуваат многу за археолошката мафија, а само мала споредба покажува дека се работи за многу профитабилен „бизнис“.
На пример, дивите ловци на богатство продаваат мало кантарос, мала теракота чинија, направена од Марвинци за 200-300 денари (околу 61,5 денари одговараат на 1 евро), во зависност од зачуваноста. Штом ова мало археолошко парче се транспортира преку граница во Белград, неговата цена е веќе меѓу 200 и 300 евра, а во Базел веќе вреди над 2.000 евра.
Затоа, археолошката мафија навистина заработува многу пари, а нашите диви ловци на богатство го уништуваат македонското национално богатство за мизерни две-три пива во кафеана – вели Милан Ивановски.
ИЗВОР: Фокус/Македонски: Грците купуваат само археолошки предмети од времето на Александар Македонски, 26.09.2008, број 691
