Формирањето и вооружувањето на вооружените сили на Македонската револуционерна организација е дефинирано како цел и задача од нејзиното основање во 1893 година, особено преку Ресенското советување во 1894 година. Особено пред Илинденското востание Македонците се вооружувале.
По приклучувањето на Гоце Делчев во организацијата во 1894 година, таа доби врвен експерт и водач кој го зголеми не само политичкото туку и военото значење во ТМОРО (Тајна македонска Одринска револуционерна организација – Тајна македонско-адријанополска револуционерна организација) . Со донесувањето на устав тие прогласија устав на ТМОРО и правилата со кои се уредуваа имотите јасно дека организацијата не може да ги постигне своите политички цели без свои вооружени сили.
Вооружувањето на македонското население има долга и богата традиција. Ова го развиле ајдучките општества и бунтовничките групи, особено од времето на Разловското и Кресненското востание во 1876 и 1878 година. (*ајдук = организирани одметници, автопат, ограбувачи, милитанти) .
Основни извори за набавка на оружје биле набавката, конфискацијата во борбена фаза, но и со сопственото лично оружје. Така почна да се развива трговијата со оружје во Македонија.
Тајни работилници за оружје
Поради тешките економски услови и постојаниот надзор од страна на османлиските власти, оружјето се правело во тајни работилници кои тешко се откривале.
Најдобри услови за работа за производство на оружје имало во селските работилници, каде што започнал развојот на македонското производство на оружје. Со текот на времето се развиле различни професии за оружје: ковач, пиштолџија, експерти за бомби (типични македонски производители на бомби што можете да ги видите на сликата подолу) и подоцна изработка на дрвени топови.
Оружјето се изработувало тајно и главно во ковачи, дрвореди за изработка и поправка на кочии, продавници за кожа и други работилници.
Конкретно, развиена е кованицата за ножеви, која покрај потребите на домаќинството, изработуваше и разно оружје за прободување и сечење, јатајгани (османлиски нож или кратка сабја) и ножеви во различни форми.
Покрај изработката на ножеви, постоеле и работилници, односно признати мајстори за поправка и острење на познати мечеви, како што се челикот Дамаск и сабјите со француско потекло.
Многу мајстори, исто така, ковале свои мечеви и сабји. Ковачите беа најсилно застапени во производството на раната македонска „индустрија за оружје“.
Пиштолската продавница е една од најстарите занаети со оружје и основен воен концепт во кој се користат експлозивни материи. Првата работилница за поправка и производство на огнено оружје во османлиска Македонија била лоцирана во Прилеп во 18 век.
Производството на пушки вклучувало и производство на патрони (или претходно куршуми) и барут.
Македонските ајдуци (македонски: Ајдуци), се покажаа како добри специјалисти за производство на барут и за транспорт на барут, познати на македонски како „ Барутници “ (Барут = барут). Војводот Христо Македонски бил особено познат по сопственото производство на оружје за време на источната криза.
Производството на дрвени топови има и долга и богата традиција во Македонија. Во историјата на македонскиот народ, дрвените топови претставуваат импровизирани артилериски алатки, чија цевка била изработена од тврдо дрво (цреша, брест, див бадем, орев) и се држела заедно со железни прстени или ленти со риги.
Материјалниот ефект беше лош, особено поради нестабилноста на бурето, бидејќи беше направено од дрво. Моралното влијание, пак, било исклучително важно: солоинвазивното вооружување на македонскиот народ било развиено особено по Руско-турската војна од 1877-1878 година и по македонското востание од 1878 година во Кресна.
Вооружување со систем и во фази
По задушувањето на ова востание, биле формирани неколку хајдучки чети, повеќето вооружени со руско оружје. Во 1887 година, по формирањето на селската милиција во Битолско, се создала можност за вооружување на населението за одбрана на селата од бандитски банди, кои потоа го употребиле ова оружје подоцна во востанието.
На иницијатива на Гоце Делчев во 1897 година во организацијата на ТМОРО влегуваат бројни хајдучки раководители. На тој начин се зацврстило борбеното искуство на ајдук и идеолошката определба на учителите, а со тоа се зацврстила политичката агенда на организацијата. Интегрирани во ТМОРО, воените команданти на ајдуците организирале нови агитациони и организациски единици и ги снабдувале со оружје.
ТМОРО ги вооружувала единиците во три фази
Првата фаза на вооружување беше продолжение на претходно самоиницијативниот и идиоматски тип на испорака на оружје и започнува со формирањето на МРО (Македонска револуционерна организација) од 1893 година, односно од Ресенското советување во 1894 година до аферата Виница или до создавање на првите организационо-агитациони одделенија во 1897/98 година.
Втората фаза започна во 1898 година и траеше до средината на 1902 година , во кој момент веќе беше создадена извонредна атмосфера.
Третата фаза , која била најкратка, но најактивна, траела од средината на 1902 година до почетокот на Илинденското востание во 1903 година и за време на борбите во Илинденското востание, односно за време на Крушевската република, кога биле изработени топовите од црешово дрво.
Првата фаза
Првата фаза од вооружувањето имаше повеќе извори на набавка на оружје. Главните извори биле во самата Македонија (а), потоа оружјето се увезувало од Србија (б) и се снабдувало и од Бугарија (в).
а) Вооружувањето во Македонија беше најконзистентен и најсигурен начин за снабдување со оружје и муниција. Постојните хајдучки заедници и команданти ги пренеле таквите искуства на организацијата. Тие ја воведоа организациската природа на оружјето, наместо видот на вооружувањето, колку треба да се води евиденција за целото оружје.
Покрај ладното оружје (традиционална македонска „ Кама “, ками, ножеви,…), во првата фаза беа набавени најмногу револвери, при што беа вооружени и куририте и терористичките групи. Носењето револвер и Кама се сметало за белег на македонската револуција (види ја главната слика погоре).
Поттикнувањето на организираната иницијатива за оружје започна со Ѓорче Петров, кој предложи купување на револвери, а потоа заедно со Глигор Попов и Ѓорѓи Пешков во локалната битолска организација, која го издаваше и весникот „До оружје“. Со оваа иницијатива Даме Груев во Солун, Гоце Делчев во Штип, кој како учител пристигнал во Ново Село во 1894 година, основале месна организација од 30 луѓе, пред кои директно се наметнувал проблемот со набавка на оружје.
Најчесто купувале револвери од црногорско потекло, таканаречените „ Црногорски Кардел “, кои се снабдувале индиректно преку Албанија. Револверите најчесто ги носеле револуционерите во градовите, додека пушките главно се купувале и носеле по селата.
Селаните полесно можеле да набават (и скријат) пушки, особено по формирањето на горенаведените селски милиции. Во Битолскиот вилает, на пример, во 1887 година била основана милицијата, што на некој начин било оправдување за селаните да купат пушка за да се заштитат од разбојници. Турците набргу ги укинале милициите и почнале да им го собираат оружјето, но многу пушки останале скриени во рацете на селското население.
Дополнително, во Тетово и Дебар биле направени копии од француските пушки „ Мартини-Хенри “ за да можат членовите на ТМОРО и месните организации во Прилеп, Штип и други незаконски да се вооружат. Во Штип, пак, Гоце Делчев откри дека Тетовско-Мартини е со лош квалитет на градба и несигурен во точноста.
б) Оружјето од Србија првично се набавувало самоиницијативно, преку трговија и на разни други начини. Приврзувањето за набавка на оружје од Србија првично го организирале прилепчанецот Никола Пешков, продажни претставници во Бујановац и Никола Каранчулов.
Во Прилеп имаа поставено цел арсенал пушки и револвери од Србија. Во есента 1894 година Гоце Делчев ја основа месната организација во Велес. Истата година оваа организација воспоставила врски со српскиот град Врање преку Ордан Малезанков и Тоде Бошков, кои прошверцувале 21 пушка (турски Мартини) и црногорски револвери Гасер во Велес. Гоце Делчев и Ѓорче Петров се обиделе да организираат испорака на оружје преку Србија веќе во 1897 година.
в) Испораката на организацијата со оружје од Бугарија беше постојан извор, но и постојано конфликтно прашање со бугарската влада. Големината на македонската емиграција во Бугарија, должината на македонската граница со соседна Бугарија и бројот на точките долж границата овозможија почесто и полесно да се набавува и криумчари оружје и опрема.
Од друга страна, интересите на бугарската влада и пробугарските елементи во организацијата до одреден степен ги попречувале односите и снабдувањето на ТМОРО со оружје. Сепак, Гоце Делчев бил вклучен во „надворешниот комитет на организацијата“ во Бугарија и бил главниот организатор за пренесување на оружјето во Македонија. Како учител во Штип, тој во 1895 година основал шверцерски канал низ Бугарија и наредил да се достават 500 пушки до граничниот пункт во Ќустендил.
По напуштањето на земјата во 1896 година, тој се преселил во Бугарија и работи на создавање канали за пренос на оружје во Македонија. Во оваа активност Гоце Делчев беше консултиран со Димитар Поп Георгиев Беровски.
Во пролетта 1896 година, Даме Груев воспоставил врска со бугарската влада. Со помош на Борис Сарафов и Антон Бозуков во Софија се сретнал со генерал Рачо Петров, воен министер на Бугарија. Откако го слушнал сведочењето на Груев, генералот Петров ветил дека на ТМОРО на негова „лична одговорност“ ќе и предаде 2.000 пушки со системот „Хенри Мартини“.
